Met enige regelmaat word ook ik opgeschrikt door een zelfgekozen dood. Van iemand dichterbij of van een onbekende. Het maakt me altijd weer verdrietig. Nabestaanden moeten verder met het gemis van een vader of moeder, een man of vrouw, een zoon of dochter, een broer of zus, vriend of vriendin. Ook met veel vragen met vooral: waarom?
Ondanks alle openheid van deze tijd hangt er nog altijd een taboe rond zelfdoding. En nog veel meer: niet weten hoe er mee om te gaan. Niet alleen voor de mensen die er direct mee geconfronteerd worden. Ook voor de omgeving. Hoe praat je erover, ben je er open over of verzwijg je de ware toedracht? Hoe vertel je aan een kind of een puber dat zijn/haar vader, moeder of broertje zichzelf van het leven heeft beroofd. De ware toedracht met goede bedoelingen verzwijgen is geen optie. De waarheid is onvoorstelbaar wreed maar nog veel erger is het als een kind op school of in de buurt moet horen hoe het echt gegaan is. Nabestaanden ervaren terughoudendheid in de omgeving en krijgen daardoor vaak minder steun dan bij een andere manier van overlijden. Schuld en schaamte staan op de loer waardoor nabestaanden zich sneller terugtrekken.
Elk jaar zijn er ongeveer 1500 mensen die zelf hun leven beëindigen. Elk daarvan heeft een kring van naasten: een partner, misschien kinderen, ouders, broers en zussen. Misschien ook klasgenoten, goede vrienden, collega’s, buren. Al die mensen worden in hun hart geraakt en staan voor de zware taak een rouwproces aan te gaan. Hun grootste vraag is ‘waarom’?
Manu Keirse zei onlangs in een lezing:‘Ik heb veel gesprekken gehad met mensen die een poging deden maar het overleefd hebben. Ook uit onderzoek blijkt dat zelfdoding heel vaak geen weloverwogen beslissing is maar gebeurt in een vlaag van verstands-verbijstering of bewustzijnsvernauwing. Mensen beschrijven dat ze a.h.w. in een soort koker of tunnel terechtkomen, waarin alleen nog de pijn, onmacht, zwaarte en donkerte van het leven voelbaar is. Het is meer af willen zijn van pijn dan bewust kiezen voor de dood. Het is zelfs zo dat er vaak het idee is dat ze een last zijn voor nabestaanden en dat die beter af zouden zijn zonder hen.’
Er is bij mij altijd verdriet om diegene die zijn/haar situatie als zo zwaar en uitzichtloos heeft ervaren dat er geen andere uitweg overbleef dan een einde te maken aan het leven. Hij/zij heeft voor zichzelf de weg afgesneden om te genezen en te ervaren dat het leven na een pikzwarte periode weer fijn en goed kan zijn. De daad is onomkeerbaar.
Ik ken dat diepe en zwarte gat uit eigen ervaring. Het verlangen om weg te kruipen in een gat diep in de grond en niets meer te moeten of te hoeven doen. Onmacht. Ooit heb ik een besluit genomen om hoe dan ook voor het leven te kiezen. Er waren tijden dat leven alleen knokken was om te overleven. In een depressie lijkt het alsof die ellende nooit over zal gaan. Met mijn verstand wist ik dat ik beter zou worden maar mijn gevoel zei iets heel anders. Het is dan zo moeilijk om vertrouwen te hebben in genezing.
Depressie, ik noem het niet voor niks. Uit onderzoek blijkt dat bij ongeveer 90% van de mensen die door suïcide overlijden, psychische problemen een rol spelen. Het is een hele stap om toe te geven dat het psychisch niet goed met je gaat en dat je hulp nodig hebt. Een gebroken enkel is nu eenmaal duidelijker en zichtbaarder. Er is misschien dat stemmetje van binnen dat zegt: het zit tussen je oren, je bent zwak. Alsof je daar zelf zeggenschap over hebt en het je eigen schuld is dat het niet goed met je gaat. Dat is niet zo. Depressie is een ziekte waar niemand om vraagt. Het overkomt je. Die eerste stap om hulp te zoeken is o zo belangrijk en je moet hem zelf zetten. Je hebt alle steun en begrip van je omgeving nodig maar uiteindelijk zul je zelf door dat hele proces heenmoeten.
Tegen mijn kinderen heb ik het vaker gezegd, ik schrijf het hier ook. Als je het gevoel hebt dat het echt niet goed met je gaat, zoek dan hulp. Ga naar iemand toe, het maakt niet uit wie en vertel wat er met je aan de hand is. Ga naar je huisarts, praat met iemand die je vertrouwt en blijf er niet alleen mee rondlopen. Laagdrempelig is www.113online.nl of Sensoor, de anonieme telefonische hulplijn. Een andere landelijke site is www.survivalkid.nl voor jongeren tot 24 jaar.
Manu Keirse:‘Zelfdoding doet de nabestaanden in een emotionele aardbeving belanden.’
Het verlies kan heftig verdriet oproepen. Vaak ook schuldgevoel: Als ik dit of dat gedaan had, had ik het dan kunnen voorkomen? Waarom heb ik het niet zien aankomen? Waarom heb ik hem of haar niet echt kunnen helpen? Als die laatste ruzie er niet was geweest… Waarom heeft een behandelaar het niet zien aankomen? En misschien onderhuids boosheid. Je vader of moeder, man of vrouw heeft je maar mooi in de steek gelaten. Was ik dan niet de moeite waard om voor te blijven leven? Waarom heeft hij/zij geen hulp gezocht? Angst: Zit het in de familie? Kan ik ook zo’n depressie krijgen dat…..? Er zijn mensen die jaren- en jarenlang zo ernstig psychisch lijden dat het leven ondraaglijk is geworden. Dan kan er naast het verdriet opluchting zijn bij de nabestaanden omdat er een einde kwam aan een lijdensweg. Misschien waren er al eerdere pogingen en was er een voortdurende dreiging, die altijd op de achtergrond aanwezig was. Die spanning is eindelijk voorbij.
Rouw na zelfdoding lijkt op rouw na ander verlies van een dierbare. Toch zijn er ook facetten die het anders en bijna altijd zwaarder maken.
• Het schokkende en onverwachte.
• Hoe heb je het slechte nieuws gehoord? Heb je de overledene misschien zelf gevonden?
• Hoe is het gebeurd? Dat kan pijnlijk, zelfs traumatisch zijn.
• Bemoeienis van politie, ondervraging enz. die een andere sfeer in huis brengen.
• Mocht je de overledene nog zien? Soms is een overledene zo opgebaard dat alleen een hand of een plukje haar nog zichtbaar is. Het helpt om de realiteit van het verlies onder ogen te zien.
• Hoe was de relatie met de overledene? Gingen er ruzies, moeilijkheden, verwijdering aan vooraf? Is er ‘unfinished business’?
• Waren er nog andere verliezen ervoor of erna? Soms kan de ene dood de andere dood uitlokken.
• Hoe oud was je toen het gebeurde en hoe is je veerkracht?
• Was er al verlies en rouw voor de dood? Leven met een chronisch psychisch zieke ouder, broer of zus, een kind vraagt veel van de naaste omgeving.
• Meer dan bij andere verliezen wordt gezocht naar verklaringen. Hoe heeft dit kunnen gebeuren en hoe is het zover kunnen komen?
• Hoe reageert de omgeving? Mensen kunnen snel een oordeel klaar hebben. ‘Hoe kan iemand dat doen? Hoe kan iemand zijn kinderen in de steek laten? Hoe kan iemand zich voor de trein gooien, denkt hij/zij niet aan die machinist?’ Het kan voor de nabestaanden uiterst pijnlijk en kwetsend zijn en maken dat ze zich terugtrekken.
• Hoe steunend is de naaste omgeving?
Nabestaanden staan voor een zware opgave. Rouwen is je opnieuw, op een andere manier, verbinden met de overledene. ‘Houden van’ houdt niet op met de dood. Is ‘houden van’ te rijmen met een daad van agressie tegen zichzelf van iemand waar je van houdt? Kan je in het reine komen met het waarom?
Als iemand ziek was of een ongeluk had, verklaart dat de dood. Het geeft betekenis of zin aan iemands overlijden.
Als iemand zichzelf van het leven berooft is die zoektocht naar betekenis- en zingeving iets wat veel aandacht vraagt. Was er een opeenstapeling van problemen, niet-verwerkt verlies, afwijzing of iets anders? Was er een depressie of andere ziekte? Had die een oorzaak of was die niet te verklaren? Verslaving? Waren er achteraf gezien signalen? Waren er al veel langer psychische problemen? Wilde hij/zij wel geholpen worden? Enz. enz.. Net zolang tot het verhaal ‘rond’ is.
Tegelijkertijd blijft altijd de liefde en is het goed om terug te gaan naar goede herinneringen, naar de persoon zoals je hem/haar kende in de goede dagen en wat hij/ zij voor je betekende.
Een van de wetmatigheden van systemisch werk is, dat iedere volwassene uiteindelijk verantwoordelijk is voor zichzelf. Je hebt het recht je leven zo te leiden als voor jou goed en fijn is. Je hebt de plicht om voor jezelf te zorgen. Met uitzondering van hulpbehoevende en/of bejaarde mensen. Ook uitgezonderd zijn mensen die psychisch zo ziek zijn dat ze opgenomen moeten worden om zich tegen zichzelf te beschermen.
Verantwoordelijk zijn betekent hulp vragen als dat nodig is en zelf de keuze maken om daar wel of niet iets mee te doen. Uiteindelijk heeft ieder mens zijn/haar eigen lot te dragen. Het is een hele klus als nabestaande te ‘nemen wat er is’, zelfs als dat suïcide van een geliefde is.
Vaker hebben nabestaanden van zelfdoding behoefte aan professionele begeleiding. Mensen kunnen bang zijn door het intense verdriet te worden overspoeld. Om zich staande te houden en te kunnen overleven kunnen intense gevoelens vermeden worden en wordt de realiteit buiten gesloten. Dat kan een tijd goed gaan, op langere termijn geeft dat problemen. Aanhoudende somberheid, het gevoel waardeloos te zijn, angst, pijn verdoven met drank, boosheid, onzekerheid zorgen ervoor dat iemand gedurende langere tijd uit balans is en niet goed kan functioneren.
Pijn kan pas worden geheeld als er ruimte en aandacht voor is. In de begeleiding zorgt de rustige en empathische aanwezigheid van begeleider of therapeut voor een bedding waarin overweldigende gevoelens zoals verdriet, angst, woede, schuld en verwarring geuit kunnen worden en draaglijk worden. Samen kan het verhaal gereconstrueerd worden. En vooral gewerkt worden aan het opnieuw verbinden met de overledene.
Het is een lang verhaal geworden.
Heel kort een paar handvatten in het omgaan met kinderen (met dank aan M. Keirse):
Luister.
Geef heldere informatie en kijk daarbij naar wat een kind kan behappen.
Geef warmte, tederheid en aandacht, veiligheid en troost.
Zorg dat de herinnering wordt bewaard.
Geen waarheid is zo aanwezig als die er niet mag zijn.
Stem af op het kind: een kind geeft zelf zijn grens aan.
Zacht
Aait de wind mijn huid.
Eindelijk
Ben ik mij bewust
Van de plek waar de wind begint
En
Dat ik…
Onderweg…
Zacht…
Wordt begroet.Anthony Willems uit: ‘Zin om te verdwalen’
• 60 brieven van nabestaanden over leven met zelfdoding
• Kon je dan niet blijven voor mij?
Riet Fiddelaers-Jaspers – m.m.v. Monique van ’t Erve
Kinderen en jongeren ondersteunen na zelfdoding in hun omgeving.
• Samenvatting van een lezing door Manu Keirse
http://www.nabestaandennazelfdodingfrl.nl/joomla/files/samenvatting%20manu%20keirse.pdf
• Gespreksgroep voor jonge nabestaanden van zelfdoding – Eindhoven
http://www.dse.nl/~nabestaanden/index-J.html
• Stichting Horizon http://www.horizontilburg.nl/
Er worden gespreksmiddagen en lezingen georganiseerd in Koog aan de Zaan en Tilburg.
• Lotgenotengroepen voor nabestaanden van zelfdoding – Eindhoven
http://www.dse.nl/~nabestaanden
• www.survivalkid.nl voor jongeren tot 24 jaar. Een besloten website voor jongeren die een vader, moeder, broer of zus hebben met psychische problemen of een verslaving. Je kunt er chatten met andere jongeren, chatten met een survival-coach, er zijn blogs, testjes en oefeningen en je vindt er informatie over psychische problemen en verslaving.
• www.113online.nl Zelfmoord? Praat erover!
Voor nabestaanden, hulpzoekers en naasten.
• Sensoor http://www.sensoor.nl/ – landelijke anonieme telefonische hulplijn.
Voor een luisterend oor en een goed gesprek. Niet alleen telefonisch, ook via chat of email.
• Stichting Korrelatie biedt professionele hulp telefonisch, via chat of email
http://www.korrelatie.nl/thema-s/suicidaliteit/84/nabestaanden-na-zelfdoding.html
• www.euthanasieindepsychiatrie.nl
Twee moeders verloren een kind en bundelden hun krachten, schreven een boek en maakten deze website Hun doel: het bespreekbaar maken van de doodswens en een menswaardig sterven bij ondraaglijk geestelijk lijden als psychiatrisch patiënt. In hun boek ‘De strijd voorbij’ doen ze een dringend beroep op begrip en steun van iedereen die werkt in de psychiatrische hulpverlening. Hun noodkreet is: ‘Laat uitbehandelde psychiatrische patiënten niet in de steek!’
Je zou denken dat ook voor dit ondraaglijk lijden euthanasie een optie is. Tot nu toe komt dit nog maar in hoge uitzondering voor met als gevolg dat er geen andere uitweg is dan pillen, een trein, een touw of iets anders. Een afschuwelijk en eenzaam einde van een lijdensweg.
Vind je dit te ver gaan? Lees dan eens wat reacties van nabestaanden op bovenstaande site.