Als je een broer of zus verliest…
Regelmatig kom ik het tegen in mijn omgeving of praktijk. Zomaar een paar voorbeelden:
• 15 jaar geleden verloor ik mijn broer, toen heb ik al geleerd dat niets blijvend is. Mijn motto werd toen al ‘pluk de dag’. Toendertijd was er meteen emotie; toen mijn eigen man plotseling overleed heeft dat geduurd.
• Ouders die hun dochtertje uiteindelijk verloren nadat ze haar hele leventje ziek was geweest en veel behandelingen had moeten ondergaan: Wat haar overlijden uiteindelijk met de andere kinderen heeft gedaan?
• K. is vrijgezel net als zijn broer M. Ze zijn niet alleen broers maar ook elkaars beste vriend. M. wordt ernstig ziek en overlijdt binnen enkele maanden. De klap is groot. Er is veel angst bij K.; voor het eigen ouder worden en aftakelen, voor nog meer verliezen in zijn familie.
• C. heeft 3 jaar geleden haar zus verloren aan een ongeneeslijke ziekte. Ze kijkt met een goed gevoel terug op het laatste jaar samen met haar zus, blij met alles wat ze voor haar heeft kunnen doen. Na het afscheid gaat ze meteen weer aan het werk. Er zijn daarna verschillende voorvallen in haar privé-leven en in de werksituatie. Tot er momenten komen dat ze vanuit het niets in tranen uitbarst. Ze beseft dat ze er ‘blijkbaar nog iets mee moet’. Ze vraagt zich af of ze wel gerouwd heeft om haar zus.
Biologisch is het verlies van een broer of zus het ‘meest dichtbije verlies’. Je had het zelf kunnen zijn. Met de broer of zus sterft ook een stukje van je eigen identiteit. Je verliest een deel van je verleden. Je broer of zus maakt deel uit van je vroegste herinneringen, je deelt een bloedband, hebt dezelfde ouders.
Die bloedband is sterk. Je herkent uiterlijke kenmerken, karaktereigenschappen en gewoontes van je ouders in elkaar. En ook als de verhouding niet zo goed is, het blijft altijd ‘iets met je doen’. Een vriendschap kun je beëindigen, de familieband kun je niet ongedaan maken.
In een gezin bestaat een natuurlijke rangorde waar iedereen zijn/haar eigen plek heeft. Net zoals je als vanzelfsprekend een vaste plek aan tafel hebt. De oudste heeft een andere rol in het gezin dan de jongste, of de middelste. In de grote gezinnen uit de jaren 50 werd vaak de verdeling van ‘de groten en de kleintjes’ gemaakt. Kinderen die niet meer leven houden hun plek in het familiesysteem.
Dat familiesysteem zou je kunnen vergelijken met een mobile. Als alles intact is is er balans. Als een poppetje van de mobile wegvalt, doet dat iets met de overgebleven poppetjes. Er is op zijn minst disbalans.
Het kan jaren duren voordat er weer een evenwicht komt ook al wordt het nooit meer zoals het was. En ook al heb je meer broers of zussen, die ene kan niemand vervangen.
In de stamboom van mijn schoonvader zie ik dat hij in zijn jong-volwassenheid heel wat verliezen leed. Op zijn 23e een broer, daarna zijn vader, een paar jaar later een tweede broer en toen hij pas getrouwd was nog een zus. Kreeg hij als oudste zoon de vaderrol toen zijn vader wegviel? Hij heeft er nooit over gepraat, het was altijd een stille, bescheiden, zorgzame man op de achtergrond. Wat zou ik nu graag eens daarover met hem praten. Wat hebben al die verliezen met hem gedaan? Ook twee van zijn eigen kinderen overleden, ze waren allebei nog jong. De een werd 6 weken oud, de ander ruim een half jaar. Twee witte houten kruisjes op het kerkhof getuigen van hun korte leven.
Leeftijd speelt eigenlijk niet zo’n rol. Als iemand op jonge leeftijd een broertje of zusje verliest, kan dat een heel leven meegedragen worden. Als het iemand is, die ouder is dan jezelf kun je het gevoel hebben je beschermer te verliezen. Als het een jonger iemand is kunnen er zelfs schuldgevoelens zijn. “Had ik niet beter op moeten passen?”
Je kunt het gevoel hebben ook je ouders een beetje te verliezen. Het verdriet om het verlies kan bij de ouders zo intens zijn dat er blijvend minder aandacht is voor de andere kinderen.
Ook iemand van 80 kan rouwen om het verlies van een broer of zus waar een hechte band mee was.
Dus … verlies je eigen verdriet niet uit het oog. Er is geen ‘concurentie’ om wie het meeste verdriet heeft, je rouwt allemaal om diegene die je verloren hebt. Het is al lastig genoeg om elkaar te troosten.
Minke Weggemans is theologe en rouwdeskundige. Ze komt uit een gezin van 10 kinderen. Als ze 21 is overlijdt plotseling een broer en 5 jaar later verliest ze een zus. Nu zijn intussen 4 broers en een zus overleden. Ze is dus met recht ervaringsdeskundige.
Volgens haar is het verdriet van achterblijvende broers en zussen vaak onzichtbaar voor de buitenwereld. Zussen en broers zijn in de praktijk eigenlijk 2e rangs rouwenden. De omgeving vergeet vaak dat zij ook een verlies hebben geleden en trouwens, de broers en zussen vergeten zichzelf ook vaak. Ieders aandacht gaat in de 1e plaats uit naar de ouders, de eventuele achtergebleven partner en kinderen. Broers en zussen beginnen vaak, noodgedwongen, na jaren pas te praten over hun verlies.
M.W. noemt het zelfs ‘onderschatte rouw’, een vorm van niet-erkend verlies. Een verlies waar nog geen sociale gebruiken of rituelen voor bestaan. De buitenwereld erkent de broer-zusrelatie als niet-betekenisvol en dus wordt het verlies ook niet gezien.
En wat als de band met elkaar afstandelijk of moeizaam was? Het verlies kan des te pijnlijker zijn. De kans om het contact te verbeteren of herstellen is er niet meer.
Vind je het bovenstaande misschien wat zwaar aangedikt? Ik kan je aanraden om eens een van de onderstaande boeken te lezen.
Minke Weggemans heeft er haar levenswerk van gemaakt om aandacht te vragen voor dit onderwerp. Drie boeken zijn er sinds 2005 uitgekomen. Het begon met Broederziel alleen. In 2008 kwam Rouw in de zijlijn uit met verhalen van zussen en in 2009 Broers rouwen ook. Ze vroeg aan nabestaanden om een verhaal te schrijven over hun verloren broer of zus. Het zijn indrukwekkende documenten geworden, levensverhalen. Je leest wat de broer of zus betekende voor de achtergeblevene, hoe de band in de loop van de jaren vaak veranderde. Als kind samen opgroeien, spelen en ruziemaken, vaak wat meer afstand nemen of juist naar elkaar toegroeien tijdens puberteit en jong volwassenheid. En, als de kans er was, de banden aanhalen in het volwassen leven.
Wat in de verhalen telkens naar voren komt; wat zo’n gebeurtenis teweeg brengt in een gezin. Hoe ieder gezinslid op zijn/haar eigen manier omgaat met het verlies, de ander niet wil belasten met zijn/haar eigen pijn. Er is een gat wat niet zomaar gevuld is. Het verlies kan mensen dichter bij elkaar brengen; vaker drijven mensen uit elkaar, trekken zich terug.
Vaker lees ik in de verhalen: schenk aandacht aan je verlies, ben er mee bezig, praat erover, haal herinneringen op met elkaar. En… zelfs jarenlang na de gebeurtenis zoeken mensen uiteindelijk hulp. Ze ondervinden problemen in hun relatie, hebben moeite om zich echt te binden, leven met een onderhuidse angst of kunnen nog steeds niet hun emoties uiten terwijl ze dat wel zouden willen.
Wat ook vaak geschreven wordt; hoe fijn het is om met lotgenoten te kunnen praten.
Die begrijpen als geen ander wat er in je omgaat.
Weggemans, Minke
Broederziel alleen? : het verlies van een broer of zus een plaats geven
Uitgeverij Kok, ISBN 9789043511698
Weggemans, Minke
Rouw in de zijlijn: verhalen van zussen over verlies van een broer of zus
VBK Media, ISBN 9789043515832
Weggemans, Minke
Broers rouwen ook: verhalen van broers over verlies van een broer of zus
VBK Media, ISBN 9789043517324
www.stichtingbroederziel.nl